Eenzaamheid is ongezond voor lichaam en geest. Er komt steeds meer wetenschappelijk bewijs voor het idee dat een gebrek aan sociale interactie in verband staat met een hoger risico op hart- en vaatziekten, dementie en meer. Onderzoekers zijn volop bezig om te achterhalen hoe onze hersenen deze effecten mediëren.
Een recent rapport door dr. Vivek Murthy, de Amerikaanse chirurg-generaal, stelt dat chronische eenzaamheid net zo schadelijk kan zijn als obesitas, lichamelijke inactiviteit en roken. Depressie, dementie, hart- en vaatziekten en zelfs vroegtijdig overlijden zijn allemaal in verband gebracht met deze aandoening. ¹⁻²
Wereldwijd voelt ongeveer een kwart van de volwassenen zich regelmatig erg of redelijk eenzaam, volgens een peiling³ uit 2023 uitgevoerd door het socialmediabedrijf Meta, het peilbedrijf Gallup en een groep academische adviseurs. Mede daarom lanceerde de Wereldgezondheidsorganisatie een campagne om eenzaamheid aan te pakken, die zij een “urgente bedreiging voor de gezondheid” noemde.
Maar waarom leidt een gevoel van alleen zijn tot slechte gezondheid? In de afgelopen jaren zijn wetenschappers begonnen de neurale mechanismen te onthullen die ervoor zorgen dat het menselijk lichaam ontspant wanneer sociale behoeften niet worden vervuld. Hoewel het beeld verre van compleet is, suggereren vroege resultaten dat eenzaamheid veel aspecten van de hersenen kan veranderen, van hun volume tot de verbindingen tussen neuronen.
Eenzaamheid is een glibberig concept. Het is niet hetzelfde als sociale isolatie, wat optreedt wanneer iemand weinig betekenisvolle sociale relaties heeft, hoewel ze twee kanten van dezelfde medaille zijn. Eenzaamheid is eerder de subjectieve ervaring van een persoon die ontevreden is over zijn sociale relaties.
De lijst van gezondheidsproblemen die verband houden met eenzaamheid is lang en ontmoedigend. Sommige hiervan zijn intuïtief — mensen die zich eenzaam voelen, zijn vaak depressief, soms tot het punt van zelfmoordrisico. Andere verbanden zijn verrassender. Mensen die zich eenzaam voelen, hebben bijvoorbeeld een hoger risico op hoge bloeddruk en disfunctie van het immuunsysteem in vergelijking met degenen die zich niet eenzaam voelen. Er is ook een opmerkelijke verbinding tussen eenzaamheid en dementie, waarbij één onderzoek meldde dat mensen die zich eenzaam voelen 1,64 keer meer kans hebben om dit type neurodegeneratie te ontwikkelen dan degenen die dat niet doen.
Een aantal fysiologische effecten, waaronder het vermogen om te slapen, verhoogde niveaus van stresshormonen en een verhoogde vatbaarheid voor infecties, zouden een verband kunnen houden tussen eenzaamheid en gezondheidsproblemen. Maar de manier waarop deze factoren op elkaar inwerken, maakt het moeilijk om de effecten van eenzaamheid te ontwarren van de oorzaken. Veranderen de hersenen van mensen wanneer ze eenzaam worden, of hebben sommige mensen verschillen in hun hersenen die hen vatbaar maken voor eenzaamheid? Het is een beetje een kip-of-ei verhaal.
Wat de oorzaak ook is, eenzaamheid lijkt het grootste effect te hebben op mensen die tot benadeelde groepen behoren. In de Verenigde Staten hebben zwarte en hispanic volwassenen, evenals mensen die minder dan 50.000 dollar per jaar verdienen, hogere eenzaamheidscijfers dan andere demografische groepen, volgens een enquête⁴ uit 2021 van de Cigna Groep, een Amerikaanse zorg- en verzekeringsmaatschappij.
De COVID-19-pandemie heeft eenzaamheid bij mensen uit benadeelde groepen waarschijnlijk verergerd door hen te dwingen zich maanden of jarenlang te isoleren. Dat geldt zoals verwacht kon worden zeker voor ouderen. Oudere volwassenen worden al lang beschouwd als de demografische groep die het zwaarst wordt getroffen door eenzaamheid. Maar de gegevens van de Cigna Groep suggereren dat eenzaamheid eigenlijk het hoogst is bij jongvolwassenen: 79% van degenen tussen 18 en 24 jaar meldde zich vaak eenzaam te voelen, vergeleken met 41% van de mensen van 66 jaar en ouder.
Een groeiend aantal studies onderzoekt wat er in de hersenen gebeurt wanneer mensen zich eenzaam voelen. Eenzame mensen hebben de neiging de wereld anders te bekijken dan mensen die dat niet zijn, zegt cognitief neuroloog Laetitia Mwilambwe-Tshilobo aan de Universiteit van Princeton in New Jersey. In haar onderzoek uit 2023⁵ vroegen onderzoekers deelnemers om video’s te bekijken van mensen in verschillende situaties — bijvoorbeeld sporten of op een date — terwijl ze in een magnetische resonantiebeeldvormingsscanner zaten.
Mensen die geen eenzaamheid meldden, hadden allemaal vergelijkbare neurale reacties, terwijl de reacties bij mensen die zich eenzaam voelden allemaal verschillend waren, van de andere groep en van elkaar. De auteurs veronderstelden dat eenzame mensen aandacht besteden aan andere aspecten van situaties dan niet-eenzame mensen, wat ertoe leidt dat mensen die zich eenzaam voelen, zichzelf als anders van hun leeftijdsgenoten ervaren. Dit zou betekenen dat eenzaamheid zichzelf kan versterken en na verloop van tijd erger kan worden. “Het is bijna als een zelfvervullende voorspelling”, zegt Mwilambwe-Tshilobo. “Als je denkt dat je eenzaam bent, interpreteer je je sociale wereld negatiever. En dat maakt dat je steeds verder weg beweegt.” Sommige studies hebben zelfs aangetoond dat dit effect zich kan verspreiden via sociale netwerken, waardoor eenzaamheid een besmettelijke kwaliteit krijgt. Een sociaal netwerk zoals Facebook kan er paradoxaal genoeg juist voor zorgen dat mensen zich eenzamer gaan voelen.
Eenzaamheid heeft ook een evolutionaire component: is de mens nu een groepsdier of niet? Historisch gezien was dicht bij anderen blijven waarschijnlijk een goede overlevingsstrategie voor mensen. Daarom denken wetenschappers dat tijdelijke eenzaamheid evolueerde — om mensen te motiveren om gezelschap te zoeken, net zoals honger en dorst evolueerden om mensen te motiveren voedsel en water te zoeken.
In feite gaan de overeenkomsten tussen honger en eenzaamheid helemaal tot op het fysiologische niveau. In een studie uit 2020⁶ onthielden onderzoekers mensen tien uur lang ofwel voedsel, ofwel sociale verbindingen. Vervolgens gebruikten ze MRI-scans om gebieden te identificeren die werden geactiveerd door afbeeldingen van voedsel, zoals een foto van een pizza, of sociale interacties, zoals foto’s van vrienden die samen lachen. Sommige hersengebieden werden alleen geactiveerd door afbeeldingen van voedsel of door foto’s van mensen die sociaal contact hadden. Maar één regio in de middenhersenen, die bekend staat als de substantia nigra, lichtte op in beide gevallen. De substantia nigra staat bekend als een sleutelgebied voor motivatie dat geactiveerd wordt wanneer we iets willen hebben.
Er komen steeds meer verbanden aan het licht tussen eenzaamheid en hoe de hersenen gevoelens van beloning verwerken. Bij muizen maakt eenzaamheid bepaalde neuronen in de middenhersenen gevoeliger voor dopamine, wat er ook voor kan zorgen dat mensen toegeven aan verlangens, zoals naar voedsel en drugs. Dat kan leiden tot verslavingen of eetbuien. Hoewel onderzoek naar dopamine en eenzaamheid nog in opkomst is, hebben wetenschappers ook al lang het verband tussen eenzaamheid en een ander type chemisch signaal erkend — stresshormonen genaamd glucocorticoïden. Mensen hebben een bepaald niveau van glucocorticoïden nodig om te functioneren; om wakker te worden, maar aanhoudende eenzaamheid leidt tot chronisch hoge niveaus.
Deze chemicaliën kunnen een link bieden tussen eenzaamheid en dementie. In een muismodel van de ziekte van Alzheimer bijvoorbeeld, verhoogden glucocorticoïden de niveaus van twee eiwitten die betrokken zijn bij het belangrijkste kenmerk van de aandoening, de eiwitplaques die zich rond neuronen verstrengelen en interfereren met geheugen en cognitie.
Hoewel hoge niveaus van stresshormonen waarschijnlijk ook bijdragen aan dementie, wordt het ook waarschijnlijk geacht dat mensen die zich eenzaam voelen, de mentale oefening missen die sociale interacties bieden. En net zoals een spier oefening nodig heeft om fit te blijven, geldt dat ook voor de hersenen. Er zijn signalen dat eenzaamheid geassocieerd is met een kleiner volume grijze stof in de hersenen. Het is in feite het ‘use it or lose it’ principe.
Eerdere onderzoeken hebben gesuggereerd dat er veranderingen zijn in de connectiviteit tussen hersengebieden bij mensen die zich eenzaam voelen. Een studie⁷ uit 2020 door Spreng et al. onderzocht een gebied van de hersenen dat het standaardnetwerk wordt genoemd — zo genoemd omdat het actief is als een persoon niet betrokken is bij een bepaalde taak en zijn aandacht naar binnen keert — bij ouderen die meldden zich eenzaam te voelen.
Eerder onderzoek had gesuggereerd dat jongeren die zich eenzaam voelen, een hoge neurale wisselwerking hebben tussen het standaardnetwerk en andere netwerken die geassocieerd zijn met visie, aandacht en uitvoerende controle, mogelijk omdat ze op scherp staan voor sociale signalen, zegt Spreng. Maar zijn team vond het tegenovergestelde in hersenscans van de UK Biobank-cohort van mensen tussen de 40 en 69 jaar oud. Eenzaamheid verzwakte de verbindingen tussen het standaardnetwerk en het visuele systeem en versterkte in plaats daarvan de verbindingen binnen het standaardnetwerk. Dat zou kunnen komen doordat oudere mensen hun eenzaamheid verhelpen door zich terug te trekken in herinneringen aan vroegere sociale ervaringen, zegt Spreng. Door dit te doen, versterken ze het standaardnetwerk.
Het standaardnetwerk is een van de vele netwerken in de hersenen die schade oplopen tijdens de ziekte van Alzheimer. Spreng en zijn collega’s onderzoeken of sterke standaardnetwerken inderdaad kunnen worden gekoppeld aan neurodegeneratie — en zo ja, waarom. Hij vraagt zich af of robuuste neurale verbindingen pathologieën mogelijk gemakkelijker kunnen verspreiden in het netwerk.
Sommige remedies tegen eenzaamheid zullen niet als een verrassing komen. Het vergroten van de toegang tot sociale activiteiten, bijvoorbeeld door mensen te huisvesten in gemeenschappen met gemeenschappelijke ruimtes, kan helpen. Sommige onderzoekers vinden ook manieren om rechtstreeks in te spelen op de neurale mechanismen die ten grondslag liggen aan eenzaamheid, bijvoorbeeld via lichaamsbeweging of sporten. Zelfs wandelen kan al een heilzaam effect hebben. Het lopen van 4-5 kilometer gedurende een uur blijkt de gevoelens van een slecht humeur geassocieerd met eenzaamheid teniet te doen bij sommige mensen. Een mogelijke verklaring voor deze observatie is dat mensen met depressie veel piekeren, een gedrag dat sterk leunt op het standaardnetwerk. Lichaamsbeweging zou hen kunnen dwingen andere delen van hun hersenen te gebruiken door neurale processen die geassocieerd zijn met zelfreflectie (en piekeren) te onderbreken, en hersenactiviteit te verschuiven naar gebieden die geassocieerd zijn met fysieke activiteiten — waardoor ze worden bevrijd van een cyclus van negatieve gedachten.
Referenties
3: Persbericht Gallup dd 24 oktober 2023
Naar boven
